News

Czy religijność związana jest z poparciem dla działań radykalnych? A może to nie kwestia treści przekonań, a ich siły? I jaką rolę w relacji między fundamentalizmem religijnym a poparciem dla działań radykalnych odgrywają postrzegane normy społeczne? Na te pytania odpowiada zespół pod przewodnictwem Tomka Besty w artykule opublikowanym niedawno na łamach Journal for the Scientific Study of Religion.

Czy przekonania religijne stanowią podstawę negatywnych postaw wobec obcych? To pytanie zajmuje badaczy społecznych co najmniej od końca lat 40. ubiegłego wieku. Dla wielu z naukowców związek między religijnością a niechęcią do obcych jest jednoznaczny. Przykładem tego są badania prowadzone przez Theodora Adorno, opisane w klasycznej już pracy zatytułowanej „Osobowość autorytarna” czy rozważania Gordona Allporta opublikowane w tekście „The Religious Context of Prejudice”. Główny przekaz płynący z tych tekstów jest następujący: chociaż religia często stanowi – lub stanowiła – podstawę ruchów społecznych na rzecz równości, nie ulega wątpliwości, że osoby uprzedzone do mniejszości znacząco częściej są niż nie są religijne.

Nowsze badania pokazują jednak, że związek między religijnością a uprzedzeniami, czy, szerzej rzecz ujmując, niechęcią wobec postępowych i równościowych przekonań nie jest tak prosty, jak mogło się wydawać. Duże znaczenie ma to, jak definiujemy religijność. Przykładowo, niedawno opublikowana metaanaliza opisująca relację między religijnością a uprzedzeniami wobec migrantów pokazuje, że chociaż religijność rozumiana jako przynależność do tego lub innego wyznania faktycznie przekłada się na niechęć do imigrantów i uchodźców, to w przypadku subiektywnie deklarowanej religijności podobny związek nie występuje. Inne badania sugerują zaś, że w kontekście społeczno-politycznym na szczególną uwagę zasługuje tzw. fundamentalizm religijny.

Fundamentalizm religijny i jego konsekwencje

Fundamentalizm religijny przejawia się w niezachwianym oddaniu oraz wierności wobec określonego zbioru zasad lub założeń religijnych. Wiąże się on z nieustannym poszukiwaniem jedynej prawdziwej interpretacji oryginalnych pism religijnych, która ma stanowić uniwersalną prawdę dotyczącą ludzkiej egzystencji. Co ważne, dla fundamentalistycznego myślenia kluczowe jest przekonanie, że określona doktryna religijna przewyższa inne systemy wierzeń. Badania pokazują, że religijność rozumiana w sposób fundamentalistyczny silnie przekłada się na uprzedzenia wobec obcych oraz na poparcie przemocy wobec nich. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy ów fundamentalistyczny światopogląd jest kwestionowany.

Co jednak ciekawe, dotychczas niewiele wiadomo na temat tego, w jaki sposób religijny fundamentalizm związany jest nie tylko z poparciem przemocy wobec obcych, ale z poparciem politycznych działań radykalnych w ogóle. Wśród nich wymienić można m.in. przemoc wobec policji w trakcie demonstracji i protestów czy okupowanie budynków. Jest to o tyle ważne, że tego rodzaju radykalne działania w imię tego lub innego światopoglądu stanowią duże zagrożenie dla demokratycznego porządku i społeczeństwa. Ową lukę w wiedzy postanowili wypełnić Tomek Besta wraz ze współpracownikami, w artykule opublikowanym niedawno na łamach Journal for the Scientific Study of Religion.

Radykalne działania radykalnym działaniom nierówne

Autorzy tekstu zatytułowanego „Religious Fundamentalism and Perception of Group Norms as Predictors of Radical Action Intention” byli zainteresowani tym, w jaki sposób fundamentalne przekonania religijne związane są z poparciem dla radykalnych działań politycznych. Badacze zwrócili przy tym uwagę na to, że radykalne działania mogą być realizowane w imieniu różnych ideologii politycznych – i że aktywność w ramach Marszu Niepodległości lub protestów anty-szczepionkowych różni się od aktywności na rzecz Strajku Kobiet czy amerykańskiego ruchu Black Lives Matter. Te pierwsze są bowiem z zasady działaniami prawicowymi, chroniącymi konserwatywne przekonania lub wartości. Te drugie zaś, bardziej lewicowe, wykonywane są w imieniu równości lub postępu. Autorzy tekstu zakładali, że jakkolwiek fundamentalistyczne przekonania religijne mogą być pozytywnie związane z poparciem dla prawicowych działań radykalnych, w przypadku działań lewicowych relacja ta prawdopodobnie będzie negatywna.

Ponadto, badacze chcieli sprawdzić, jaka jest rola postrzeganych norm grupowych w wyjaśnianym zjawisku. Dokładniej, autorzy tekstu sprawdzali, czy wpływ fundamentalistycznych przekonań na poparcie dla działań radykalnych będzie silniejszy u osób, które postrzegają normy społeczne, obowiązujące wewnątrz danego ruchu politycznego, jako sprzyjające radykalnemu postępowaniu. Badania pokazują bowiem, że wpływ norm na postawy i zachowania jednostek jest znaczący – a szczególnie wśród osób silnie identyfikujących się z danym ugrupowaniem lub grupą społeczną.

Radykalni przy sprzyjających wiatrach

Aby przetestować swoje założenia, autorzy tekstu przeprowadzili trzy badania korelacyjne – dwa z nich w Polsce, trzecie zaś w USA. We wszystkich badaniach autorzy pytali respondentów o poparcie dla fundamentalistycznych interpretacji religii jako takiej oraz politycznych działań radykalnych na rzecz ruchów prawicowych (w Polsce dla Marszu Niepodległości i ruchów antyszczepionkowych, w USA dla ruchu MAGA oraz ruchów antyszczepionkowych) i lewicowych (w Polsce dla Strajku Kobiet, w USA dla ruchu Black Lives Matter). Dodatkowo, zadaniem respondentów było określenie, czy ich zdaniem osoby należące do każdego z ruchów politycznych również są przychylne działaniom radykalnych. Stanowiło to miarę postrzeganych norm grupowych.

Wyniki wszystkich trzech badań w dużej mierze potwierdziły założenia badaczy. Okazało się, że osoby o wysokim nasileniu fundamentalizmu religijnego były bardziej skłonne postrzegać radykalne działania polityczne o charakterze prawicowym jako bardziej uzasadnione. Jednocześnie, te same osoby były mniej skłonne udzielać poparcia tym czynnościom, których dokonywano w imię przekonań lewicowych. Co jednak ważne, postrzegane normy grupowe odgrywały istotną rolę w opisywanym zjawisku. Jak pokazały analizy autorów tekstu, osoby o fundamentalnych przekonaniach na temat religii były bardziej skłonne popierać prawicowe działania radykalne tylko wówczas, gdy, ich zdaniem, tego typu aktywności były akceptowane przez większość osób wewnątrz danego ruchu społecznego.

Opisane przez badaczy rezultaty stanowią kolejny dowód na to, że fundamentalistyczne interpretacje religii mogą mieć bardzo negatywne skutki dla demokratycznego społeczeństwa. Warto jednak pamiętać, że nawet te najbardziej skrajne przekonania religijne związane są z poparciem przemocy przede wszystkim tam, gdzie postrzegane normy grupowe temu sprzyjają.

Więcej informacji:

Besta, T., Jaśkiewicz, M., Pastwa‐Wojciechowska, B., Piotrowski, A., & Szulc, M. (2024). Religious fundamentalism and perception of group norms as predictors of radical action intention. Journal for the Scientific Study of Religion.