Obchody 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim przyciągnęły uwagę wielu Polaków i Polek. Temat był szeroko omawiany w mediach, a wydarzenia związane z rocznicą organizowane były przez cały kwiecień i maj 2023 roku. I chociaż głównym celem tych wydarzeń było upamiętnienie ofiar ‘beznadziejnej’ walki, nie po raz pierwszy obchody powstania w getcie były również okazją do zadawania pytań na temat historii relacji polsko-żydowskich.
Byli zatem tacy, którzy zwracali uwagę zarówno na ogromną odwagę Żydów jak i bohaterską postawę Polaków i Polek zamieszkujących Warszawę podczas II wojny światowej, twierdząc, że ci drudzy powszechnie ratowali osoby żydowskiego pochodzenia. Byli też i tacy, którzy podkreślali, że Żydzi otrzymali niewiele wsparcia ze strony Polaków w trakcie II wojny światowej, a powodzenie ich ruchu oporu mogło być o wiele większe, gdyby nie szmalcownicy polskiego pochodzenia. Dyskusja na temat roli, jaką Polacy odegrali w trakcie Holocaustu po raz kolejny była burzliwa, a osoby prezentujące różne punkty widzenia ponownie nie znalazły wspólnego języka.
Czy dyskusje na temat historii mają znaczenie? W końcu omawiane wydarzenia miały miejsce 80 lat temu. Mogłoby się zatem wydawać, że ich postrzeganie nie ma przełożenia na dzisiejszą rzeczywistość. Jak jednak pokazują badania psychologów społecznych, poparcie dla tej lub innej wizji przeszłości jest w dużej mierze związane z tym, jak myślimy o teraźniejszości. Przykładem tego są badania autorstwa Marii Babińskiej i Michała Bilewicza, opublikowane niedawno w artykule zatytułowanym “Moral exemplars and moral disillusionment. How the perception of Poles’ behavior during the Holocaust shapes current Polish‐Israeli conflicted relations?”.
Głównym celem badaczy z Uniwersytetu Warszawskiego była odpowiedź na pytanie o to, w jaki sposób narracje na temat roli Polaków w trakcie Holocaustu związane są z aktualnymi relacjami polsko-żydowskimi. Psychologowie byli przy tym szczególnie zainteresowani tym czy postrzeganie Polaków i Polek jako „moralnych bohaterów”, którzy przede wszystkim ratowali i współczuli Żydom w trakcie II wojny światowej, będzie wiązało się z sympatią dla dzisiejszych mieszkańców Izraela w Polsce oraz dzisiejszych mieszkańców Polski w Izraelu. Ponadto, autorzy tekstu zastanawiali się, w jaki sposób różne narracje na temat zachowania Polaków w trakcie Holocaustu związane będą z postawami antysemickimi i antyizraelskimi.
Aby znaleźć odpowiedź na tak postawione pytania badawcze, autorzy tekstu przeprowadzili dwa reprezentatywne internetowe badania sondażowe: jedno w Polsce i w Izraelu, zaś drugie wyłącznie w Polsce. W pierwszym badaniu zadaniem respondentów i respondentek było oszacowanie, jak duży odsetek Polaków i Polek współczuł i aktywnie angażował się w ratowanie Żydów w trakcie II wojny światowej. Osoby badane były również poproszone o określenie, jak duża część mieszkańców Polski – ich zdaniem – była obojętna na losy Żydów lub wręcz współpracowała z nazistami. Polscy badani byli też pytani o to, jak dużą sympatią dążą mieszkańców Izraela, zaś Izraelscy badani o stosunek do Polaków i Polek. W drugim badaniu osoby badane były poproszone zarówno o odpowiedź na pytania dotyczące zachowania Polaków i Polek w trakcie II wojny światowej, jak i o ustosunkowanie się do pytań w skali antysemityzmu oraz skrajnego antyizraelizmu.
Odwołując się do tzw. teorii moralnych przykładów, autorzy tekstu spodziewali się, że mieszkańcy Polski postrzegający Polaków i Polki jako moralnych bohaterów będą generalnie bardziej przyjaźnie nastawieni do Izraelczyków, a także będą prezentowali mniej antysemickie i bardziej pro-Izraelskie postawy. Przewidywania dotyczące Izraelczyków były podobne. Tymczasem, rezultaty badania tylko częściowo potwierdziły założenia badaczy. Chociaż wśród izraelskich badanych, te osoby, które postrzegały Polaków jako ratujących i pomagających deklarowały większą sympatię wobec dzisiejszych mieszkańców Polski, w Polsce rzecz miała się zgoła odwrotnie. W obydwu badaniach ci polscy respondenci, których zdaniem przeważająca większość Polaków aktywnie wspierała osoby żydowskiego pochodzenia w trakcie II wojny światowej, prezentowali mniej przyjazne postawy wobec Izraelczyków. Ponadto, w drugim badaniu osoby takie były bardziej skłonne przyznawać się do postaw antysemickich oraz skrajnie antyizraelskich.
Skąd taki rezultat? Zdaniem badaczy może to być związane z kilkoma czynnikami. Po pierwsze, okazało się, że wizja historii w obydwu krajach jest inna. Z jednej strony w Polsce znacząca część badanych uważała, że ok. 60 proc. Polaków i Polek ratowało i współczuło Żydom w trakcie II wojny światowej. Z drugiej strony, w Izraelu wskaźnik ten wynosił ok. 20 proc. Wydaje się zatem, że konkretne narracje historyczne mogą pełnić inną funkcję wśród przedstawicieli grup będących ofiarą konfliktów, zaś inną wśród tzw. bystanderów, czyli obserwatorów wydarzeń. Po drugie, w grę wchodzi także rywalizacja o rozpoznanie statusu naczelnej ofiary II wojny światowej, która od lat ma miejsce w Polsce i w Izraelu. Niezależnie jednak od powodów różnic pomiędzy krajami, nie ulega wątpliwości, że sposób postrzegania historii jest związany z teraźniejszymi relacjami międzygrupowymi. Chcąc zrozumieć aktualną rzeczywistość warto zatem przyglądać się konkretnym narracjom na temat historii i analizować ich wpływ na dzisiejsze postawy międzygrupowe.
Babińska, M., & Bilewicz, M. (2024). Moral exemplars and moral disillusionment. How the perception of Poles’ behavior during the Holocaust shapes current Polish‐Israeli conflicted relations?. Conflict Resolution Quarterly.