News

Back to Blog

W jaki sposób utrata poczucia kontroli związana jest z tendencją do patrzenia na świat przez pryzmat stereotypów? I czy osoby, które deklarują brak kontroli, są bardziej uprzedzone wobec grup obcych? Odpowiedzi na te pytania podjęła się niemiecka badaczka Lisa Juliane Schneider w artykule opublikowanym w lipcu na łamach Social Psychological Bulletin.

Potrzeba kontroli to jedna z podstawowych psychologicznych potrzeb człowieka. Świat ułożony, przewidywalny, ustrukturyzowany to taki, w którym łatwiej nam się odnaleźć i który, przynajmniej z założenia, stanowi dla nas mniejsze zagrożenie. Nie dziwne zatem, że gdy tracimy poczucie kontroli, naszym pierwszym odruchem jest próba odzyskania jej. Teorie psychologiczne oraz badania prowadzone w ich nurcie wskazują na różne formy radzenia sobie z tą sytuacją.

I tak przykładowo autorzy tzw. dwuprocesowego modelu przywracania kontroli twierdzą, że w sytuacji utraty kontroli próbujemy ją odzyskać na dwa sposoby. Z jednej strony, możemy wpływać na otaczającą nas rzeczywistość tak, by odpowiadała naszym preferencjom. Tym samym odzyskujemy kontrolę pierwotną. Przykładem tego będzie zmiana pracy w sytuacji, w której obecna praca nam nie odpowiada lub kupno nowego samochodu, gdy stary pojazd nas zawiódł. Z drugiej strony, gdy pierwszy sposób zawiedzie, możemy dostosować się do sytuacji, w której się znaleźliśmy, tym samym zmieniając siebie i odzyskując kontrolę wtórną. Może się wydawać, że ten drugi sposób niewiele ma wspólnego z faktycznym przywracaniem kontroli, rozumianej potocznie jako wpływ na bieg wydarzeń. W gruncie rzeczy jednak pomaga on jednostkom poczuć, że w jakiś sposób kontrolują sytuację, np. poprzez przypisywanie faktycznej kontroli nad światem potężnym innym – przywódcom, grupom, czy nawet bogom.

Badania pokazują, że odzyskiwanie kontroli wtórnej ma swoje konsekwencje społeczne. Proces ten prowadzi m.in. do wzrostu poparcia dla silnych rządów lub wiary w sprawczego boga, poparcia dla hierarchicznych systemów czy nasilenia wiary w teorie spiskowe. Dotychczas jednak tylko w niewielkim stopniu przyglądano się temu, czy obniżone poczucie kontroli – i idąca za tym potrzeba przywrócenia jej – związane są z tendencję do patrzenia na świat w sposób stereotypowy. Nie badano również tego, w jaki sposób odebranie kontroli przekłada się na wzrost uprzedzeń wobec grup obcych. Zadania tego podjęła się Lisa Juliane Schneider w artykule zatytułowanym „Stereotyping, Prejudice, and the Role of Anxiety for Compensatory Control”.

Co ma kontrola do stereotypów?

Autorka tekstu, decydując się na przeprowadzenie badań na ten temat, odwołała się do teorii psychologicznych sugerujących, że stereotypy i uprzedzenia przedstawiają uproszczony obraz złożonego świata społecznego. Tym samym, pomagają one nie tylko odnaleźć się w skomplikowanej rzeczywistości, ale również umożliwiają stworzenie obrazu grupy własnej w odróżnieniu od grup obcych. Dlaczego jednak stereotypy i uprzedzenia miałyby pozwolić poradzić sobie z obniżonym poczuciem kontroli? Badaczka zakładała, że może się tak dziać ze względu na to, że oferują one proste rozwiązania i pozwalają widzieć świat jako bardziej uporządkowany i przewidywalny – czyli taki, nad którym mamy kontrolę.

Ponadto, badania pokazują, że u osób o obniżonej kontroli zwiększa się odczuwany lęk. Ten zaś często związany jest z niechęcią do lub wrogością wobec przedstawicieli grup obcych. Autorka tekstu chciała zatem sprawdzić, czy faktycznie jest tak, że osoby o obniżonym poczuciu kontroli będą odczuwały większy lęk, w konsekwencji którego będą bardziej skłonne myśleć stereotypowo lub wyrażać uprzedzenia.

Aby przetestować swoje hipotezy, autorka tekstu przeprowadziła dwa badania, których uczestnikami byli studenci i studentki niemieckiego uniwersytetu. Pierwsze z nich poświęcone było stereotypom płciowym, zaś drugie uprzedzeniom rasowym i ksenofobii. W obydwu badaniach psycholożka na początku poprosiła osoby badane o przypomnienie sobie sytuacji ze swojego życia, w której nie miały kontroli. Zadanie to miało na celu wywołanie poczucia braku kontroli. Następnie, w badaniu pierwszym osób badane miały wypełnić skalę otwartych i ukrytych stereotypów płciowych. W badaniu drugim badani zostali poproszeni o odpowiedź na skalach jawnego i ukrytego rasizmu oraz na skali ksenofobii. Ponadto, w obydwu badaniach autorka tekstu mierzyła również osobiste poczucie kontroli – niezależne od manipulacji eksperymentalnej – oraz uogólnione poczucie lęku.

Czy jest związek? To zależy

Chociaż wyniki obydwu badań nie były bardzo spójne, to pokazały ciekawe zależności. Po pierwsze zatem w obydwu przypadkach manipulacja eksperymentalna nie zadziałała. Oznacza to, że autorka tekstu była zmuszona przyjrzeć się uogólnionemu poczuciu kontroli zamiast analizować chwilowy jej brak. W związku z tym o rezultatach jej badań nie możemy mówić przez pryzmat przyczynowości.

Po drugie, wyniki badań pokazały, że zarówno korzystanie ze stereotypów jak i wyrażanie uprzedzeń do pewnego stopnia może być sposobem na przywrócenie poczucia kontroli wśród osób, które jej nie mają. W pierwszym badaniu autorka tekstu zaobserwowała związek między niskim poczuciem kontroli a stosowaniem otwartych stereotypów płciowych wobec mężczyzn. I, zgodnie z przewidywaniami, mechanizmem odpowiedzialnym za tę relację był podwyższony lęk. Oznacza to, że osoby o obniżonym poczuciu kontroli deklarowały większy poziom lęku, a sposobem na jego redukcję okazało się być stosowanie stereotypów. Jednocześnie jednak, co ciekawe, osoby o obniżonym poczuciu kontroli były mniej skłonne stosować niejawne stereotypy płciowe. To sugeruje, że relacja między brakiem kontroli a stereotypami jest złożona i wymaga dalszych badań.

Po trzecie, rezultaty drugiego badania pokazały, że osoby o niższym poziomie odczuwanej kontroli mają wyższe wyniki na skalach rasizmu i ksenofobii. W tym wypadku jednak nie było to związane z podwyższonym poczuciem lęku. Zgodnie z sugestią badaczki, może się tak dziać dlatego, że stosowanie stereotypów obniża odczuwany lęk przez to, że stereotypy oferują proste i przewidywalne rozwiązania. W przypadku uprzedzeń, które często oznaczają wyższy poziom negatywnych emocji wobec grup obcych, proces ten może wyglądać inaczej. Niezależnie jednak od mechanizmu tej relacji, wyniki zaprezentowane w tekście jasno sugerują, że stosowanie stereotypów i wyrażanie uprzedzeń może być sposobem na przywrócenie poczucia kontroli. Tym samym rezultaty te poszerzają naszą wiedzę na temat konsekwencji braku kontroli w życiu codziennym.

Więcej informacji: 

Schneider, L. J. (2022). Stereotyping, Prejudice, and the Role of Anxiety for Compensatory Control. Social Psychological Bulletin, 17, 1-25. https://doi.org/10.32872/spb.7875

::

Zdjęcie autorstwa Dainis Graveris